SZOPKI KRAKOWSKIE

Treść

Szopki krakowskie (Betlejem krakowskie) to związane ze świętami Bożego Narodzenia dzieła sztuki rękodzielniczej przedstawiające miniatury zabytkowych budowli Krakowa.

Od 1937 roku corocznie, w pierwszy czwartek grudnia, odbywa się prezentacja szopek na stopniach pomnika Mickiewicza na krakowskim Rynku i konkurs na najpiękniejszą szopkę krakowską, z wystawą pokonkursową w Krzysztoforach. W budowaniu szopek od lat specjalizują się całe rody współczesnych cieśli.

Kraków to miasto szczególne, przez wielu Polaków uważane za sanktuarium kultury i historii narodowej. Jego mieszkańcy od czasu rozbiorów kultywują mit Krakowa jako skarbnicy narodowych tradycji, a zachowywanie starych zwyczajów uważają za swój obowiązek. Nic więc dziwnego, że szopka odnosiła w tym mieście największe sukcesy, a zwyczaj budowania szopek przetrwał tu do czasów współczesnych. Zapiski kronikarskie zgodnie potwierdzają, że szopka krakowska sięgnęła od początku po palmę pierwszeństwa krajowego i to zarówno pod względem estetyki budynku, jak i atrakcyjności przedstawienia szopkowego. Źródłem jej sukcesów był przede wszystkim fakt wzorowania się twórców krakowskich szopek na zabytkowej architekturze miasta. Inspiracja prześwietnymi zabytkami Krakowa, reprezentującymi różne style i epoki, od romańszczyzny po secesję, owocowała dużą różnorodnością form architektonicznych krakowskich szopek. I właśnie ta wielość form i synteza różnych stylów w jednym obiekcie stały się głównym atutem szopki krakowskiej, a zarazem stałym czynnikiem jej rozwoju. Czerpiąc natchnienie z tak wspaniałych budowli, jak kościół Mariacki, wawelski zamek królewski i katedra, Sukiennice, Ratusz, Barbakan, Brama Floriańska czy też sylwety krakowskich kościołów, teatrów i starych kamienic, miejscowi szopkarze budowali szopki przypominające pałace z baśni, mieniące się feerią barw. Z zapisków kronikarskich i doniesień prasowych z XIX wieku wiemy, że ówczesne szopki krakowskie były okazałymi budowlami, mierzącymi około 2 metrów wysokości i tyleż szerokości, zwieńczonymi lub oskrzydlonymi kilkoma wieżami. Budowano je z drewnianych listew i tektury, a następnie ściany, dachy i hełmy wież oklejano różnokolorowymi papierami glansowanymi. Okna zaś, oszklone kolorowymi szybkami, rozświetlano świeczkami, pełniącymi funkcje lamp teatralnych.

Drugim istotnym czynnikiem prymatu i sukcesów krakowskiej szopki były walory literackie, dydaktyczno-wychowawcze i satyryczne odgrywanych na jej scenie przedstawień. Pierwsze pełne teksty krakowskiego widowiska szopkowego zostały spisane przez badaczy od kolędników w XIX wieku.

W tekstach tych uderza kilka charakterystycznych cech. Po pierwsze, większa aniżeli w tekstach z innych regionów Polski dojrzałość literacka i dramaturgiczna. Po drugie, równowaga pomiędzy elementami religijnymi a świeckimi; pojawianie się nowiny o narodzinach Chrystusa także w scenach rodzajowych, co łączy oderwane sekwencje w pewną całość i stale przypomina o kolędowym charakterze widowiska. Po trzecie, występowanie na scenie ramię w ramię osób z różnych wymiarów rzeczywistości: postaci ze świata folkloru, bohaterów legend krakowskich oraz uczestników różnych wydarzeń historycznych i zrywów patriotycznych. Wreszcie, harmonijna koegzystencja pierwiastków ludowych z treściami wywodzącymi się z kultury inteligenckiej.

Cechy te były pochodną specyficznej pozycji, jaką zajmowała szopka w kulturze i społecznej świadomości mieszkańców Krakowa w okresie utraty niepodległości Polski. Powierzono bowiem wówczas szopce, oprócz jej zwykłych funkcji obrzędowej i ludycznej, nowe ważne zadania: przechowywania polskich tradycji i zwyczajów przodków oraz budzenia i podtrzymywania uczuć patriotycznych. Realizacja tych zadań sprzęgła wysiłki twórców i widzów przedstawień szopki krakowskiej. W grupie twórców obok rzemieślników krakowskich znajdowali się lokalni literaci i poeci, którzy stale, aczkolwiek anonimowo, wspierali twórcze wysiłki ludowych autorów tekstów szopkowych. W gronie publiczności ważną rolę odgrywała miejscowa inteligencja i osiadłe tu rodziny ziemiańskie. Oni to bowiem byli mecenasami krakowskiej szopki, płacąc znaczne sumy zespołom kolędniczym za spektakle szopkowe odgrywane w ich domach. Zyskowność tego zajęcia gwarantowała stały dopływ nowych szopkarzy, a rywalizacja pomiędzy nimi o zarobki i sławę utrzymywała wysoki poziom sztuki szopkarskiej w Krakowie.

Wybuch I wojny światowej położył kres rozwojowi krakowskiej szopki kukiełkowej. Złożyło się na to kilka przyczyn. Jedną z istotniejszych była zmiana klimatu politycznego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., co w konsekwencji pozbawiło szopkę ważnych dawniej funkcji społecznych, związanych z podtrzymywaniem więzi narodowych. Następstwem tej sytuacji było znaczne ograniczenie kręgu stałej publiczności krakowskiej szopki i przesunięcie go na przedmieścia do ludności robotniczej i rzemieślniczej. Ratując swoje zarobki szopkarze zaczęli wyrabiać masowo małe szopki o uproszczonej konstrukcji, liczące do 40 cm wysokości, nie posiadające sceny teatralnej i znacznie skromniej zdobione, sprzedawane

Autor: Zarząd Fundacji